Rechterlijke archieven

Wat zijn (oud-)rechterlijke archieven?

Het Erfgoedcentrum beheert de rechterlijke archieven die betrekking hebben op rechtspraak vóór 1811 uit onze regio. In dat jaar werd na de inlijving van de Nederlandse gewesten bij Frankrijk een piramidale en uniforme rechterlijke organisatie ingericht. Tot 1811 werd de rechterlijke organisatie in Nederland gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan rechtskringen en hun bevoegdheden.

Gelderland was vóór het ontstaan van de Republiek aan het eind van de zestiende eeuw verdeeld in vier kwartieren, daarna in drie. Het Kwartier van Zutphen was er één van. Alle acht gemeenten uit ons werkgebied vallen hieronder (Aalten, Berkelland, Bronckhorst, Doetinchem, Montferland, Oost Gelre, Oude IJsselstreek en Winterswijk). De rechtspraak was verdeeld over de steden en vrije heerlijkheden; het platteland was verdeeld in ambten. Het Hof van Gelre en Zutphen was de hoogste rechterlijke instantie in Gelderland.

Wat voor informatie bieden de rechterlijke archieven?

Rechterlijke instellingen van vóór 1811 hadden verschillende competenties. Grofweg zijn de rechtskringen te verdelen in kringen met een lage jurisdictie en kringen met een hoge jurisdictie. Rechtskringen met de hoge jurisdictie hadden de bevoegdheid om misdaden waarop lijf- en onterende straffen stonden te behandelen. Deze competentie, waarbij tot maximaal de doodstraf mocht worden uitgesproken, noemt men de criminele rechtspraak. Rechtskringen die onder de lage jurisdictie vielen, beperkten zich alleen tot de twee andere competenties: de vrijwillige rechtspraak en de civiele rechtspraak.

• Criminele rechtspraak

  In deze categorie treft men zaken aan waarbij de wetgever uitging van díe gedragingen waarop een straf was gesteld en die ook daadwerkelijk tot een strafproces hebben geleid. Voorwerp van onderzoek was de verdachte in voorarrest. Het onderzoek was erop gericht achter de ware toedracht van het misdrijf te komen. De schriftelijke neerslag van dat onderzoek vindt u in de criminele protocollen, losse akten of registers van 'interrogatiën en attestatiën'. Deze laatste boeken kennen we ook wel onder de naam kondschapboeken. Verder vindt u in deze categorie verbalen van de verhoren en sententieboeken. Onderzoek in deze categorie levert informatie op over bijvoorbeeld diefstal, mishandeling, verkrachting en fraude. De verdachten komen uit de eigen rechtskring, maar ook van daarbuiten. Daarbij valt dan te denken aan dagloners, landlopers en zigeuners.

   

• Civiele rechtspraak

  Ook wel aangeduid als contentieuze rechtspraak. Bij deze competentie neemt de rechtskring geschillen tussen twee of meerdere partijen in behandeling. Ook de eenvoudige strafzaken die met een boete konden worden afgedaan vallen in deze categorie. Van deze eenvoudige zaken werden geen procesdossiers aangemaakt, in het gunstigste geval zijn er protocolboeken aangelegd. Van de schriftelijke procedure zijn wel vele archiefstukken opgemaakt en bewaard. In de sententieboeken staan de gewezen vonnissen, in de gerichtsboeken is de procesgang opgetekend en in kondschapboeken vindt u getuigenissen en interrogatiën. De vervolging en tenuitvoerlegging van vonnissen en besluiten vindt u in verschillende protocollen als badingboeken, gichtenboeken en akten van panding. Verder is van een groot aantal zaken een afzonderlijk procesdossier opgemaakt. Deze zijn geheel of gedeeltelijk samengesteld uit de hiervoor genoemde protocollen. De onder de civiele jurisdictie vallende zaken zijn bijvoorbeeld schuldkwesties, erfeniskwesties en beledigingen.

   

• Vrijwillige rechtspraak

  Ook wel aangeduid als voluntaire rechtspraak. Bij deze rechtspraak gaat het om de registratie en afgifte van akten die particulieren op vrijwillige basis aan een gerecht voorlegden of van haar werden verlangd. Het zijn zaken die we vandaag de dag bij de notaris laten passeren. Daarom wordt deze categorie soms ook aangeduid als "oud-notarieel archief". De soort akten die u bij de vrijwillige rechtszaak aantreft, zijn bijvoorbeeld: borgstellingen, schuldbekentenissen, huwelijkse voorwaarden, (herroeping van) testamenten, vestiging en overdracht van renten, donaties, verkoop en transporten, morgengaven, volmachtstellingen, boedelscheidingen en boedelinventarissen, vidimussen en attestaties de vita. Het is met name deze zeer uitgebreide categorie die veel informatie geeft over onze voorouders, hun bezittingen en doen en laten.

   

Zoeken in oud-rechterlijke archieven

Met behulp van inventarissen vindt u de weg in de oud-rechterlijke archieven. De inventarissen zijn ingericht volgens de indeling criminele, civiele en vrijwillige rechtspraak. Vervolgens wordt per competentie min of meer de procesgang gevolgd (bijvoorbeeld aanklacht, formulering van de eis, repliek, dupliek). De stukken die betrekking hebben op de processen zijn chronologisch geordend. In veel gevallen zijn er door de rechtskringen zelf al indexen ("tafels") met verschillende zoekingangen op de protocollen gemaakt. De losse (proces-) dossiers zijn vaak stuksgewijs beschreven op naam, onderwerp en datum. Door publicatie op internet kan makkelijk in de series dossiers worden gezocht.

Soms zijn door archiefinstellingen, maar ook door onderzoekers zelf, zogenaamde nadere toegangen gemaakt zodat gemakkelijk op naam gezocht kan worden. De nadere toegangen kunnen als bijlagen aan de inventaris zijn toegevoegd, in getypte vorm of als fiche in de studiezaal aanwezig zijn of (op internet) gepubliceerd. De laatste ontwikkeling in het toegankelijk maken van deze archieven is het presenteren van scans op websites. De scans worden per gebied of periode gepresenteerd.

Rechterlijke archieven bij het ECAL

In het gebied van ECAL hebt u bij uw onderzoek o.a. te maken met de hieronder genoemde rechtskringen. Zoekterm voor de website is ORA

.

Valkuilen bij het onderzoek

Omdat bestuur en rechtspraak vóór 1811 door dezelfde colleges gebeurde, is de schriftelijke neerslag van beide niet altijd even nauwkeurig gescheiden. Dit geldt zeer zeker voor de afdelingen rechtspraak die uit de heerlijkheidsarchieven zijn afgescheiden en in de 19e eeuw als afzonderlijke archieven aan het rijk (provinciale archieven) zijn overgedragen. Het schrift van voor 1700 is moeilijk leesbaar. Bovendien worden er veel juridische begrippen gebruikt en is het woordgebruik in onze ogen erg ambtelijk en omslachtig, er wordt veel herhaald.

Rechterlijke archieven na 1811

Voor de periode ná 1811 kunt u zich wat betreft de vrijwillige rechtspraak wenden tot onderzoek in de notariële archieven van het Erfgoedcentrum (zie hieronder). Wat betreft de criminele en civiele rechtspraak verwijzen we u naar de rechtbankarchieven bij het Gelders Archief in Arnhem.

Rechterlijk archief 1811-1838

Rechterlijk archief, 1811-1838: Gelders Archief 0232

Arrondissementsrechtbanken

Arrondissementsrechtbank te Arnhem, 1839-1981: Gelders Archief 1113 ; en 1980-1989: Gelders Archief 3350

Arrondissementsrechtbank te Zutphen, 1838-1979: Gelders Archief 0517 ; en 1980-1989: Gelders Archief 3351

Kantongerechten

Kantongerecht en Openbaar Ministerie te Aalten, 1838-1877: Gelders Archief 0907

Kantongerecht te Doetinchem, 1838-1877: Gelders Archief 1054

Kantongerecht te Groenlo, 1838-1979: Gelders Archief 0398

Kantongerecht te Terborg, 1839-2000: Gelders Archief 0107

Kantongerecht te Zutphen, 1838-1979: Gelders Archief 1086

Notariële Archieven vanaf 1811

In 1811 is onder Franse wetgeving het notariaat hervormd. Voor de hervorming verrichten notarissen in het algemeen plaatselijke gerechten en weeskamers notariële handelingen. Een voorbeeld hiervan is het archief van Notaris Callenfels uit Steenderen (de oudste stukken dateren uit 1780). In 1811 werden in het hele land notariële standplaatsen gecreëerd en ging het grootste deel van de vrijwillige rechtspraak van de gerechten en weeskamers op de notaris over. Vanaf 1811 zijn dus in vrijwel elke gemeente één of meerdere notarissen actief geweest.

Deze notarissen maakten akten op om afspraken tussen mensen vast te leggen. Met notariële archieven bedoelt het Erfgoedcentrum Achterhoek en Liemers (ECAL) uitsluitend de series akten die de notaris vanaf 1811 verplicht was te bewaren. Archiefbescheiden als correspondentie, boekhouding of huisvesting van een notariskantoor vallen niet onder de notariële archieven.

Wat vindt u zoal in de notariële archieven?

Ook voor zaken waarvoor u vandaag de dag naar de notaris gaat, ging men vroeger naar de notaris om een akte te laten opmaken. De volgende soort akten treft u in de notariële archieven aan:

• Testamenten

• Akten van overdracht van onroerend goed en hypotheek

• Boedelscheiding (ook boedelverdeling)

• Akten van huwelijkse voorwaarden

• Akten van koop en verkoop van roerende goederen

• Royementen (vaak niet in minuut aanwezig)

• Nummerverwisseling nationale militie

Welke notariële archieven heeft het ECAL?

De archieven van notarissen uit het werkgebied van het Erfgoedcentrum zijn tot 1935 overgebracht. Notarissen hielden repertoires bij: registers die een overzicht bieden van de gemaakte akten. Zo hoeft u geen jaren aan archiefmateriaal door te nemen als u op zoek bent naar een specifieke akte. Deze repertoires zijn ter inzage op de studiezaal. Van sommige (let op: niet alle!) archieven zijn digitale indexen gemaakt waarin u op naam kunt zoeken naar aanwezige akten (zie onze personenzoektoegang met filter 'Notariële akte'). De daadwerkelijke akten zijn in te zien op de studiezaal.

Notariële archieven ná 1935

Het Erfgoedcentrum beschikt niet over de notariële archieven van ná 1935. Deze worden bewaard bij de rechtbank, de notaris zelf of de opvolgende notaris. Een overzicht van de opvolgerarchieven (protocollenregisters) vindt u op website van de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie (KNB). Op deze site zijn ook de voorwaarden te lezen voor het aanvragen van een akte. In de rijksarchieven worden de archieven van notarissen bewaard uit standplaatsen die niet onder een gemeente- of archiefdienst vallen. Voor Gelderland is dat het Gelders Archief.

Valkuilen bij onderzoek en tips

Akten die in brevet zijn opgemaakt (oorspronkelijke tekst van een akte waarvan de notaris geen minuut onder zich houdt) zijn vanaf het repertorium in de voorouderdatabase beschreven, maar zijn niet in minuut beschikbaar. In de database is dat aangegeven met de vermelding "akte niet aanwezig".

Repertoria zijn soms erg klein en slordig geschreven. Het ontcijferen van persoonsnamen is in veel gevallen daarom moeilijk. Mist u een naam? Probeer dan ook eens te zoeken op jaar en plaats.

De keuze voor een notaris is vrij, men is niet verplicht een notaris te kiezen in de eigen woonplaats. Het is dus belangrijk om te weten welke notaris de gezochte akte heeft opgemaakt.

Het Centraal Testamentenregister (CTR) in Den Haag. Het CTR houdt bij door welke persoon op welke datum en door welke notaris een testament is gemaakt. De notaris geeft dit op. De inhoud van het testament is daar niet bekend.