Rechterlijke archieven

Wat zijn (oud-)rechterlijke archieven?

Het Erfgoedcentrum beheert de rechterlijke archieven die betrekking hebben op rechtspraak vóór 1811 uit onze regio. In dat jaar werd na de inlijving van de Nederlandse gewesten bij Frankrijk een piramidale en uniforme rechterlijke organisatie ingericht. Tot 1811 werd de rechterlijke organisatie in Nederland gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan rechtskringen en hun bevoegdheden.

Gelderland was vóór het ontstaan van de Republiek aan het eind van de zestiende eeuw verdeeld in vier kwartieren, daarna in drie. Het Kwartier van Zutphen was er één van. Alle acht gemeenten uit ons werkgebied vallen hieronder (Aalten, Berkelland, Bronckhorst, Doetinchem, Montferland, Oost Gelre, Oude IJsselstreek en Winterswijk). De rechtspraak was verdeeld over de steden en vrije heerlijkheden; het platteland was verdeeld in ambten. Het Hof van Gelre en Zutphen was de hoogste rechterlijke instantie in Gelderland.

Wat voor informatie bieden de rechterlijke archieven?

Rechterlijke instellingen van vóór 1811 hadden verschillende competenties. Grofweg zijn de rechtskringen te verdelen in kringen met een lage jurisdictie en kringen met een hoge jurisdictie. Rechtskringen met de hoge jurisdictie hadden de bevoegdheid om misdaden waarop lijf- en onterende straffen stonden te behandelen. Deze competentie, waarbij tot maximaal de doodstraf mocht worden uitgesproken, noemt men de criminele rechtspraak. Rechtskringen die onder de lage jurisdictie vielen, beperkten zich tot de twee andere competenties: de vrijwillige rechtspraak en de civiele rechtspraak.

Criminele rechtspraak

In deze categorie treft men zaken aan waarbij de wetgever uitging van díe gedragingen waarop een straf was gesteld en die ook daadwerkelijk tot een strafproces hebben geleid. Voorwerp van onderzoek was de verdachte in voorarrest. Het onderzoek was erop gericht achter de ware toedracht van het misdrijf te komen. De schriftelijke neerslag van dat onderzoek vindt u in de criminele protocollen, losse akten of registers van 'interrogatiën en attestatiën'. Deze laatste boeken kennen we ook wel onder de naam kondschapboeken. Verder vindt u in deze categorie verbalen van de verhoren en sententieboeken. Onderzoek in deze categorie levert informatie op over bijvoorbeeld diefstal, mishandeling, verkrachting en fraude. De verdachten komen uit de eigen rechtskring, maar ook van daarbuiten. Daarbij valt dan te denken aan dagloners, landlopers en zigeuners.
Civiele rechtspraak

Ook wel aangeduid als contentieuze rechtspraak. Bij deze competentie neemt de rechtskring geschillen tussen twee of meerdere partijen in behandeling. Ook de eenvoudige strafzaken die met een boete konden worden afgedaan vallen in deze categorie. Van deze eenvoudige zaken werden geen procesdossiers aangemaakt, in het gunstigste geval zijn er protocolboeken aangelegd. Van de schriftelijke procedure zijn wel vele archiefstukken opgemaakt en bewaard. In de sententieboeken staan de gewezen vonnissen, in de gerichtsboeken is de procesgang opgetekend en in kondschapboeken vindt u getuigenissen en interrogatiën. De vervolging en tenuitvoerlegging van vonnissen en besluiten vindt u in verschillende protocollen als badingboeken, gichtenboeken en akten van panding. Verder is van een groot aantal zaken een afzonderlijk procesdossier opgemaakt. Deze zijn geheel of gedeeltelijk samengesteld uit de hiervoor genoemde protocollen. De onder de civiele jurisdictie vallende zaken zijn bijvoorbeeld schuldkwesties, erfeniskwesties en beledigingen.
Vrijwillige rechtspraak

Ook wel aangeduid als voluntaire rechtspraak. Bij deze rechtspraak gaat het om de registratie en afgifte van akten die particulieren op vrijwillige basis aan een gerecht voorlegden of die van hen werden verlangd. Het zijn zaken die we vandaag de dag bij de notaris laten passeren. Daarom wordt deze categorie soms ook aangeduid als "oud-notarieel archief". De soort akten die u bij de vrijwillige rechtszaak aantreft, zijn bijvoorbeeld: borgstellingen, schuldbekentenissen, huwelijkse voorwaarden, (herroeping van) testamenten, vestiging en overdracht van renten, donaties, verkoop en transporten, morgengaven, volmachtstellingen, boedelscheidingen en boedelinventarissen, vidimussen en attestaties de vita. Het is met name deze zeer uitgebreide categorie die veel informatie geeft over onze voorouders, hun bezittingen en doen en laten.

Soms zijn door archiefinstellingen, maar ook door onderzoekers zelf, zogenaamde nadere toegangen gemaakt zodat gemakkelijk op naam gezocht kan worden. De nadere toegangen kunnen als bijlagen aan de inventaris zijn toegevoegd, in getypte vorm of als fiche in de studiezaal aanwezig zijn of (op internet) gepubliceerd. De laatste ontwikkeling in het toegankelijk maken van deze archieven is het presenteren van scans op websites. De scans worden per gebied of periode gepresenteerd.

Valkuilen bij het onderzoek

Omdat bestuur en rechtspraak vóór 1811 door dezelfde colleges gebeurde, is de schriftelijke neerslag van beide niet altijd even nauwkeurig gescheiden. Dit geldt zeer zeker voor de afdelingen rechtspraak die uit de heerlijkheidsarchieven zijn afgescheiden en in de 19e eeuw als afzonderlijke archieven aan het rijk (provinciale archieven) zijn overgedragen. Het schrift van voor 1700 is moeilijk leesbaar. Bovendien worden er veel juridische begrippen gebruikt en is het woordgebruik in onze ogen erg ambtelijk en omslachtig, er wordt veel herhaald.